Türkiye, Himalayalar’dan Alplere uzanan neslinde. Bilim otoritelerinin daima vurguladığı üzere, sarsıntı değil, plansız ve ihmalci yapılaşma nedeniyle yıllardır onbinlerce insanımızı kaybettik, milyarlarca liralık ulusal servet kayba uğradı.
Şimdi de Türkiye, giderek yaklaşan ve çok tartışılan zelzelesini bekliyor. Fakat bu bekleyiş, çaresiz olduğumuz manasına gelmiyor.
Jeoloji Yüksek Mühendisi Prof. Dr. Okan Tüysüz, Marmara Bölgesi’ni bekleyen zelzele tehlikesini AA Tahlil için kaleme aldı.
Türkiye, büyük Marmara sarsıntısına ne kadar hazır
Türkiye coğrafik pozisyonu ve jeolojik yapısı nedeniyle dünyanın en etkin sarsıntı nesillerinden biri üzerinde yer alıyor. Ülkenin en kıymetli sarsıntı kaynaklarından biri olan yaklaşık 1600 kilometre uzunluğundaki Kuzey Anadolu Fayı Bingöl Karlıova’dan başlayarak batıya gerçek Erzincan-Niksar-Tosya-Bolu tarafında uzanıyor. Bolu’dan batıya yanlışsız kollara ayrılan fayın kuzey kolu Düzce ve Sakarya’dan geçerek İzmit Körfezi’nden denize giriyor ve Adalar açığından geçip Kumburgaz-Silivri-Tekirdağ açıklarından geçerek Mürefte’de tekrar karaya çıkıp Saros Körfezi’nden Kuzey Ege ve Yunanistan’a kadar uzanıyor. Ölçümlere nazaran bu kolda fayın 15-20 mm/yıl olan hareket suratı başkalarına nazaran çok daha fazla ve bu nedenle de “Ana Kol” olarak isimlendirilen bu kolda zelzeleler daha sık oluyor. Bolu-Geyve-İznik Gölü’nden geçen güney kol ise Gemlik körfezinden Marmara suları altına girip kıyıya paralel uzanıyor. Erdek’te karaya çıkarak Edremit Körfezi’ne yanlışsız uzanıyor. Bu kol da büyük sarsıntılar üretiyor lakin daha geniş vakit aralıklarıyla.
İstanbul’un zelzele tarihi
Deprem biliminde genel kuraldır: Bir yerde geçmişte büyük bir zelzele olmuş ise aşikâr bir müddet sonra orada yeniden emsal sarsıntılar olacaktır. Marmara için zelzele tekrarlama aralığı dolmuştur ve her ne kadar vaktini belirlemek mümkün değilse de büyük zelzele mümkünlüğü yüksektir. Bu türlü bir zelzele gerçekleştiği takdirde nerede ne kadar hasara yol açacağı da senaryolar vasıtası ile ortaya konmuştur. Bu senaryolarla ortaya konan durum pek de iç açıcı değildir. Muhtemel bir sarsıntıda en büyük hasarı alması beklenen yerler Marmara Denizi kıyılarına en yakın alanlardır. Sarsıntı ile çabanın altın kurallarında biri zelzelenin en şiddetli olması beklenen yerlerde nüfusun ve endüstrinin artırılmaması ve bunların tehlikenin yüksek olduğu alanların dışına taşınmasıdır. Fakat İstanbul’da ve Marmara etrafındaki öbür yerleşimlerde bu altın kurallar hiçe sayılmış, bunun sonucunda da en ağır yerleşim ve sanayi, taban şartları en zayıf olan ve sarsıntısı oluşturması beklenen faylara en yakın pozisyondaki yerlerde ağırlaşmıştır.
Depremin mümkün etkileri
Bir sarsıntıda bir bölgede ortaya çıkan sarsıntıyı etkileyen esas faktörler zelzelenin büyüklüğü, derinliği, sarsıntısı oluşturan fayın çeşidi; bulunulan yerin sarsıntı odağına ve faya olan uzaklığı ve yer şartlarıdır. Hasarı etkileyen ana faktör ise bu yapıların sarsıntı sonucu ortaya çıkan sarsıntıya ve yer şartlarına dayanabilecek nitelikte olmamasıdır. Zelzele büyüklüğü ile hasar oranı ortasında kıyaslama yapan istatistiklerde ortaya çıkan görüntü ülkemizde zelzele gerçeğini gözetmeden inşa edilen yapıların kalitesinin son derece düşük olduğunu açıkça ortaya koyuyor. 6 Şubat 2023 tarihinde tıpkı günde yaşanan 2 büyük zelzelede ortaya çıkan felaket de kentlerimizin ve yapılarımızın zelzeleye ne kadar dirençsiz olduğunu ağır bir bedelle ortaya koymuştur. Nüfusumuzun artmasına ve kırsaldan kente göçün hızlanmasına bağlı olarak 1950’li yıllardan bu yana giderek ivmelenen plansız kentleşme ve bir türlü gelişmiş ülkeler düzeyine çıkartılamayan yapı personelliği ve kontrolü, zelzele dirençsiz kent probleminin kar topu üzere giderek büyümesini sağlarken büyük ölçüde siyasi beklentilerle çıkartılan onlarca imar affı da afet dirençsiz yapıları önlemek bir yana bilakis teşvik eden bir öge olmuştur. Bugün gelinen noktada İstanbul’da 1 milyon 120 bin binanın en azından 700 bin adedinin muhtemel bir zelzelede hasar alacağı, bunların 70 ila 80 bin adedinin ise ya çökeceği ya da çok ağır hasar alacağı bilinmekte ise de özellikle ülkemizin içinde bulunduğu güç ekonomik şartlar altında bu büyük sorunun nasıl ve ne müddette aşılabileceği konusunda toplumda itimat oluşturan ve inanılan bir yol haritası oluşturulamamıştır.
Sadece İstanbul etkilenmeyecek
Marmara içerisinde olacak büyük bir zelzele yalnızca İstanbul’u değil Marmara Bölgesi’ndeki çabucak hemen tüm yerleşim ünitelerini etkileyecektir. Bu tıp bir sarsıntının mümkün tesirleri farklı araştırmacılar tarafından ortaya konmuştur. Okan Tüysüz ve Korhan Erturaç tarafından hazırlanan aşağıdaki haritanın ortasında siyah ile gösterilen çizgi, kırılması beklenen fayı gösterir. En berbat senaryoda bu fayın 7,5 civarı bir zelzele üretmesi bekleniyor. Haritada siyah (Şiddet 10) ve kırmızı (Şiddet 9) ile gösterilen alanlar zelzelede en büyük sarsıntıyı dolayısı ile de en büyük hasarı yaşaması beklenen yerleri gösteriyor. Turuncu renk bir derece daha zayıf şiddeti tabir eder. Muhtemel zelzelede en ağır sarsıntının bu iki renk ile gösterilen alanlarda yaşanacağı öngörülebilir. Sarı, mavi ve yeşil alanlar giderek azalan şiddet dağılımını gösterir. Bu bölgelerde ise çok makus inşa edilmiş yapılarda orta-zayıf hasar beklenebilir. Haritanın sağında hangi rengin hangi şiddete (büyüklüğe değil) karşılık geldiği gösteriliyor.
Depreme karşı yol haritasında emniyetli biçimde yol almak önemli
Deprem dirençli yerleşimlerin oluşturulması emeliyle yapılan çok sayıda rapor ve bilimsel araştırma vardır. Bunlardan en değerlilerinden biri olan Ulusal Zelzele Stratejisi Aksiyon Planı (UDSEP) “Depremlerin neden olabilecekleri fizikî, ekonomik, toplumsal, çevresel ve politik ziyan ve kayıpları önlemek yahut tesirlerini azaltmak ve zelzeleye dirençli, inançlı, hazırlıklı ve sürdürülebilir yeni hayat etrafları oluşturmak” hedefiyle hazırlanmıştır[1]. Lakin 2023 sarsıntılarında yaşanan büyük felaket 2012-2023 periyodunu kapsayan bu planın hedeflediği müddette maksatlarına ulaşamadığını açıkça göstermiştir. Sarsıntı dirençli bir toplum, sarsıntı dirençli yerleşimler oluşturma amacına nasıl ulaşılacağı tarafında yol haritaları epey fazladır. 2020 ve 2023 sarsıntılarından sonra TBMM de kurulan araştırma kurulu raporları yüzlerce husus ile gidilecek yol haritalarını çizmiştir. Sorun yol haritasında değil, çizilen haritada sağlam biçimde yol almaktadır.
[Prof. Dr. Okan Tüysüz, Bilim Akademisi Üyesi, Jeoloji Yüksek Mühendisi]
